Bài giảng Ngữ văn 9 - Bài: Nghĩa tường minh và hàm ý - Phần 2

Tình huống thứ hai : Nam đi học muộn , đến sân trường gặp cô giáo chủ nhiệm , cô hỏi : 
- Mấy giờ rồi em ? 
Tình huống thứ nhất : Sắp đến giờ vào lớp , cô giáo hỏi một bạn học sinh : 
Mấy giờ rồi em ? 
? Tìm sự khác nhau trong câu hỏi ở hai tình huống trên ? 
 Cô giáo nhắc nhở việc Nam đi học muộn . 
 Cô giáo muốn hỏi giờ bạn học sinh . 
 Ví dụ : 
 - Trời ơi , chỉ còn có năm phút ! 
 Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ . Anh chạy ra nhà phía sau , rồi trở vào liền , tay cầm một cài làn . Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy . Cô gái cũng đứng lên , đặt lại chiếc ghế , thong thả đi đến chỗ bác già . 
 - Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này ! 
 Anh thanh niên vừa vào , kêu lên . Để người con gái khỏi trở lại bàn , anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái . Cô kĩ sư mặt đỏ ửng , nhận lại chiếc khăn và quay vội đi . 
 ( Theo Nguyễn Thành Long , Lặng lẽ Sa Pa) 
Câu 1: - Trời ơi , chỉ còn có năm phút ! 
Câu 2: - Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này ! 
VÍ DỤ: 
THẢO LUẬN NHÓM 
- Nội dung: Hai câu nói trên a nh thanh niên nói với ai? Anh muốn thông báo điều gì? Căn cứ vào đâu mà em biết được điều a nh thanh niên n ói ? 
- Nội dung thông báo : Anh rất tiếc vì không còn nhiều thời gian để trò chuyện 
Câu 2: - Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này ! 
- Nội dung thông báo: Cô gái quên khăn mùi soa. 
Tình huống thứ hai : Nam đi học muộn , đến sân trường gặp cô giáo chủ nhiệm , cô hỏi : 
- Mấy giờ rồi em ? 
Tình huống thứ nhất : Sắp đến giờ vào lớp , cô giáo hỏi một bạn học sinh : 
Mấy giờ rồi em ? 
 Cô giáo nhắc nhở việc Nam đi học muộn . 
 Cô giáo muốn hỏi giờ bạn học sinh . 
 ? Nghĩa tường minh và nghĩa hàm ý có điểm gì giống 
và khác nhau ? 
Nghĩa tường minh 
Nghĩa hàm ý 
Giống 
Khác 
 - Phần thông báo 
diễn đạt trực tiếp 
bằng từ ngữ trong 
 câu . 
Phần thông báo 
không được diễn đạt 
trực tiếp bằng từ ngữ 
trong câu nhưng có thể 
suy ra từ những từ 
ngữ ấy . 
 Đều là nội dung thông báo của người nói 
 đến người nghe . 
Bài tập : Tìm câu chứa hàm ý trong đoạn trích sau và cho biết nội dung hàm ý: 
 Mẹ nó đâm nổi giận quơ đũa bếp dọa đánh , nó phải gọi nhưng lại nói trổng : 
 Vô ăn cơm ! 
 Anh Sáu vẫn ngồi im , giả vờ không nghe , chờ nó gọi “ Ba vô ăn cơm ”. Con bé cứ đứng trong bếp nói vọng ra : 
 Cơm chín rồi ! 
 Anh cũng không quay lại . 
 ( Nguyễn Quang Sáng , Chiếc lược ngà ) 
-> Hàm ý: “Ông vô ăn cơm đi!” 
* Löu yù : Haøm yù phuï thuoäc vaøo tình huoáng giao tieáp , cuøng moät caâu noùi nhöng trong nhöõng tình huoáng khaùc nhau thì haøm yù seõ khaùc nhau . 
Ví duï : Trôøi saép möa roài ñaáy ! 
Haøm yù : - Laáy quaàn aùo vaøo . 
 - Nhôù mang aùo möa theo . 
 - Ñöøng ñi , keûo öôùt . 
 - .. 
II. Luỵên tập : 
Bài tập 1 : Đọc lại đoạn trích sau : 
“ - Trời ơi , chỉ còn có năm phút ! 
 Chính là anh thanh niên giật mình nói to, giọng cười nhưng đầy tiếc rẻ . Anh chạy ra nhà phía sau , rồi trở vào liền , tay cầm một cài làn.Nhà họa sĩ tặc lưỡi đứng dậy . Cô gái cũng đứng lên , đặt lại chiếc ghế,thong thả đi đến chỗ bác già .” 
 - Ô! Cô còn quên chiếc mùi soa đây này ! 
Anh thanh niên vừa vào , kêu lên . Để người con gái khỏi trở lại bàn , anh lấy chiếc khăn tay còn vo tròn cặp giữa cuốn sách tới trả cho cô gái . Cô kĩ sư mặt đỏ ửng , nhận lại chiếc khăn và quay vội đi .” 
 ( Trích : “ Lặng lẽ Sa Pa” - Nguyễn Thành Long) 
THẢO LUẬN NHÓM 
Nhóm 1 : Tìm trong đoạn trích câu nào cho thấy ông hoạ sĩ chưa muốn chia tay với anh thanh niên? Từ ngữ nào trực tiếp diễn tả điều đó ? 
Nhóm 2: Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn? Thái độ đó giúp em đoán ra điều gì liên quan đến chiếc mùi soa? 
STT 
Câu hỏi : 
Câu trả lời : 
1. 
Câu nào cho thấy họa sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên ? Từ ngữ nào giúp em nhận ra điều ấy ? 
2. 
Tìm những từ ngữ miêu tả thái độ của cô gái trong câu cuối đoạn văn ? Thái độ ấy giúp em đoán ra điều gì liên quan tới chiếc mùi soa ? 
 Mặt đỏ ửng , nhận lại chiếc khăn , quay vội đi . 
 Câu : “ Nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy ”. 
- Từ: “ Tặc lưỡi ”. 
 Cô gái rất bối rối ngượng ngùng , cô định kín đáo để lại chiếc khăn tay làm kỉ niệm cho anh thanh niên , thế mà anh lại quá thật thà tưởng cô bỏ quên , nên gọi cô để trả lại . 
 Ông họa sĩ chưa muốn chia tay anh thanh niên . 
 a, - Sao bảo Làng Chợ Dầu tinh thần lắm cơ mà ?  
 - Ấy thế mà bây giờ đổ đốn ra thế đấy ! 
 Ông Hai trả tiền nước , đứng dậy , chèm chẹp miệng , cười 
nhạt một tiếng , vươn vai nói to: 
 - Hà , nắng gớm , về nào  
 - Ông Hai vờ vờ đứng lảng ra chỗ khác , rồi đi thẳng . 
Tiếng cười nói xôn xao của đám người mới tản cư lên ấy vẫn 
dõi theo . 
( đánh trống lảng , cố ý nói sang chuyện khác ) 
Bài tập 4 : Đọc các đoạn trích sau và cho biết những câu in đậm có phải là câu chứa hàm ý không ? Vì sao ? 
=> Không chứa hàm ý 
 ? Theo em trong giao tiếp hàng ngày , có phải lúc nào ta cũng sử dụng hàm ý không ? 
 Ví dụ : “ Người có Quốc tịch Việt Nam là công dân nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam ( điều 4 luật Quốc tịch 1998)” 
 ? Câu trên có sử dụng hàm ý không ? 
 - Không sử dụng hàm ý. 
* Lưu ý khi sử dụng nghĩa tường minh và hàm ý: 
+ Trong văn bản nghệ thuật và giao tiếp hàng ngày thì có thể sử dụng cả nghĩa tường minh và hàm ý. 
+ Trong văn bản hành chính công vụ và văn bản khoa học chỉ sử dụng nghĩa tường minh. 
Luật chơi 
3 
1 
2 
4 
5 
NH÷NG NG¤I SAO BÝ ÈN 
 Có 5 ngôi sao , đằng sau mỗi ngôi sao là một yêu cầu .* Nếu trả lời đúng sẽ được hoa điểm tốt và được quyền chỉ định người mở ngôi sao tiếp theo . * Nếu trả lời sai thì các bạn khác giành quyền trả lời ( bằng cách giơ tay nhanh ).  * Nếu chọn được ngôi sao may mắn sẽ không phải trả lời câu hỏi mà vẫn được điểm tốt và được quyền chỉ định người mở ngôi sao tiếp theo .  
Luật chơi 
Ngôi sao may mắn 
Chúc mừng bạn ! Bạn đã tìm được ngôi sao may mắn . 
Cho biết hàm ý của những câu sau : 
 Bây giờ mới 11 giờ thôi . 
 - Bây giờ đã 11 giờ rồi . 
Đáp án 
Đáp án : 
- Bây giờ mới 11 giờ thôi . ( còn sớm , cứ từ từ ) 
 - Bây giờ đã 11 giờ rồi . ( muộn rồi , nhanh lên ) 
	 Trống vào lớp đã 10 phút , Hiếu mới hớt hải chạy vào . Thầy giáo nhìn đồng hồ nói : 
	? Em hãy diễn đạt ý của thầy bằng hai câu . Một câu có nghĩa tường minh, một câu có hàm ý. 
Đáp án 
Nghĩa tường minh: 
Em đi muộn 10 phút rồi đấy . 
Hàm ý: 
Em không có đồng hồ à? 
Đáp án : 
	 Tìm một câu có hàm ý từ chối cho lời đề nghị sau : 
	 Ngày mai đi học , qua đèo tớ đi với nhé . 
Đáp án 
Xe đạp của tớ bị hỏng mấy ngày nay rồi . 
 ( Không thể đèo cậu được ) 
Đáp án : 
	 Là lớp trưởng , khi thấy lớp học có rác bẩn , em sẽ nhắc nhở các bạn trong lớp như thế nào ? 	 Hãy sử dụng một câu có chứa hàm ý để nhắc nhở các bạn . 
Đáp án 
Hôm nay, ai trực nhật ấy nhỉ ? 
Đáp án : 
 L­u ý! 
 - Trong giao tiÕp : 
	 + Nãi : ThËn träng , rµnh m¹ch 
	+ Nghe : Tinh t­êng  
 - Trong ® äc - hiÓu t¸c phÈm nghÖ thuËt : 
 Suy ngÉm ®Ó t×m ra ®­ îc hµm ý trong ®ã 
 - Ph¸t hiÖn , suy diÔn hµm ý cÇn hîp lÝ dùa trªn nghÜa t­êng minh, trªn t×nh huèng giao tiÕp  
HiÓu 
biÕt 
Nghe 
VËn 
dông 
nãi 
® äc 
ViÕt 
PhÇn th«ng b¸o 
®­ îc diÔn ®¹t trùc tiÕp 
 b»ng tõ ng ÷ trong c©u 
nghÜa t­êng minh 
PhÇn th«ng b¸o 
tuy kh«ng ®­ îc diÔn ®¹t 
trùc tiÕp nh­ng cã thÓ 
suy ra ®­ îc . 
hµm ý 
 NghÜa 
t­êng minh 
 Hµm ý 
Bài tập nhanh : Cho tình huống sau : 
Một người bạn mời em đến dự sinh nhật vào tối nay nhưng em lại không muốn đi . 
 Em hãy từ chối lời mời của bạn bằng 2 cách : 
Cách 1: Dùng câu nói có nghĩa tường minh, 
Cách 2: Dùng câu nói có sử dụng hàm ý. 
- Cách 1: Tối nay tớ không đi được đâu . 
- Cách 2: Tối nay tớ phải ở nhà để học bài , mai có bài kiểm tra môn Sử rồi .