Giáo án Ngữ văn 9 - Tiết 121: Văn bản: Sang thu (Hữu Thỉnh)

Tuần 26 tiết 121 
Văn bản: SANG THU
 (Hữu Thỉnh)
A. MỤC TIÊU CẦN ĐẠT :
1. Kiến thức:
 - Hiểu được những cảm nhận tinh tế của nhà thơ về sự biến đổi của đất trời từ cuối hạ sang đầu thu.
 - Vẻ đẹp của thiên nhiên trong khoảnh khắc giao mùa và những suy nghĩ mang tính triết lí của tác giả. 
2. Kĩ năng: 
- Đọc - hiểu một văn bản thơ trữ tình hiện đại.
- Thể hiện những suy nghĩ, cảm nhận về một hình ảnh thơ, một khổ thơ, một tác phẩm thơ.
B. CHUẨN BỊ
- GV: Tranh, tư liệu về tác giả, tác phẩm, bảng phụ
- HS: Soạn bài theo yêu cầu.
C. TIẾN TRÌNH CÁC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC:
1. Ổn định lớp
2. KTBC:
Câu 1: Đọc thuộc lòng bài thơ Viếng lăng Bác của nhà thơ Viễn Phương. 
Câu 2: Chọn từ thích hợp để điền vào chỗ trống trong đoạn văn sau cho phù hợp :
thành kính, tự hào, xót xa, trầm lắng
Cảm hứng bao trùm bài thơ “Viếng lăng Bác” là niềm xúc động thiêng liêng, .................., lòng biết ơn và .................. , pha lẫn ....... ................. khi tác giả từ miền Nam ra viếng Bác ; cảm hứng đó đã tạo nên giọng thơ ................... trang nghiêm. 
3. Bài mới:
* Giới thiệu vào bài: GV cho học sinh xem các bức tranh về mùa thu và nghe 
bài hát “Nhớ mùa thu Hà Nội” 
H: Hãy nêu cảm nhận của em về mùa thu qua khúc hát vừa nghe kèm hình ảnh vừa được xem.
HS trả lời theo cảm nhận của mình
GV: Tất cả đều mang một âm hưởng chung của mùa thu, hiên lên rõ nét là hình ảnh một mùa thu với sắc vàng của lá, sắc xanh của ao thu, của trời thu. Nhưng đó là khi mùa thu đã vào độ. Còn cái khoảnh khắc “chuyển mình” của đất trời từ hạ sang thu có lẽ không ai có thể thể hiện tinh tế và thành công như Hữu Thỉnh.
 Cảm nhận khác biệt ấy được tác giả thể hiện như thế nào, cô trò chúng ta sẽ cùng nhau vào bài học hôm nay.
HOẠT ĐỘNG CỦA THẦY VÀ TRÒ
NỘI DUNG
Hoạt động 1: Tìm hiểu tác giả, tác phẩm.
GV cho HS xem chân dung nhà thơ Hữu Thỉnh
HS đọc chú thích SGK
H: Em hãy giới thiệu những nét chính vết tác giả?
- HS dựa vào chú thích trả lời.
GV giới thiệu thêm:
Hữu Thỉnh sinh ngày 15 tháng 2 năm 1942. Sinh ra trong một gia đình nông dân có truyền thống Nho học nhưng ông đã trải qua tuổi thơ ấu không dễ dàng: ở 6 năm với bác ruột, 10 tuổi phải đi phu, làm đủ mọi thứ lao dịch cho các đồn binh Pháp.
Ông được đi học từ sau hoà bình lập lại (1954). Tốt nghiệp phổ thông (1963). Sau 1975 học Đại học văn hoá. Từ 1982: Cán bộ biên tập, Trưởng ban thơ, Phó tổng biên tập tạp chí Văn nghệ Quân đội. Từ 1990 đến nay, chuyển sang Hội nhà văn Việt Nam, làm Tổng biên tập tuần báo Văn nghệ. Hiện nay là Bí thư Đảng bộ cơ quan Hội Nhà văn Việt Nam.
GV giới thiệu các tập thơ của Hữu Thỉnh:
 Âm vang chiến hào; Đường tới thành phố; Từ chiến hào tới thành phố; Khi bé Hoa ra đời;
Ngoài ra còn viết nhiều bút kí văn học, viết báo.
 Ông đã từng được nhận: Giải 3 cuộc thi báo Văn nghệ 1973 ; Giải A cuộc thi thơ báo văn nghệ 1975 – 1976; Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1980.
 Ông là nhà thơ viết nhiều và hay về con người, cuộc sống ở nông thôn, về mùa thu. Nhiều vần thơ của ông mang cảm xúc bâng khuâng, vấn vương trước đất trời đang chuyển biến nhẹ nhàng.
HS ghi bài.
H: Bài thơ “Sang thu” được tác giả sáng tác vào thời gian nào? Nội dung chính của bài thơ này là gì?
- Bài thơ được viết vào gần cuối năm 1977 in lần đầu trên báo Văn nghệ năm 1977. Được tuyển vào tập “Từ chiến hào tới thành phố ”.
- Những cảm nhận tinh tế của Hữu Thỉnh về sự biến đổi của đất trời từ cuối hạ sang thu.
HS ghi bài.
Hoạt động 2: Đọc hiểu văn bản
GV hướng dẫn đọc: Nhịp chậm, giọng nhẹ nhàng, khoan thai và thoáng chút suy tư.
GVđọc mẫu
Hai học sinh đọc bài
HS nhận xét cách đọc của bạn
GV nhận xét
H: Bài thơ được sáng theo thể thơ nào?
- Thể thơ năm chữ.
GV: Bài thơ ngắn nhưng có nhiều hình ảnh đặc sắc, gợi cảm về thời điểm giao mùa từ hạ sang thu ở vùng nông thôn đồng bằng Bắc Bộ
H: Phương thức biểu đạt chính là gì?
- Biểu cảm kết hợp với miêu tả.
H: Hãy tìm bố cục cho bài thơ?
- Có thể chia bài thơ thành 3 đoạn:
 + Tín hiệu báo thu về(Khổ thơ đầu)
 + Quang cảnh đất trời sang thu(khổ 2)
 + Những biến chuyển trong lòng cảnh vật.
GV: Để hiểu rõ về bài thơ chúng ta đi vào phân tích.
Hoạt động 3: Phân tích.
- Gọi HS đọc lại khổ thơ 1.
GV: Yêu cầu học sinh quan sát tranh 
H: Theo em, thi sĩ nhận ra mùa thu qua những hình ảnh nào và qua những giác quan nào?
- Hương ổi ( Khứu giác)
- Gió se ( Xúc giác)
- Sương ( Thị giác)
H: Em hiểu “phả”, “gió se” nghĩa là gì? 
Phả: tỏa vào, trộn lẫn; 
gió se: gió nhẹ, khô và mang hơi lạnh 
Hương ổi chín tỏa vào trong gió.
GV: Cây ổi, quả ổi rất quen thuộc, gắn bó với người dân làng quê miền Bắc
H: Em hiểu “chùng chình” nghĩa là gì? 
- Cố ý chậm lại.
H: Sương chùng chình qua ngõ có nghĩa là gì? Biện pháp nghệ thuật được sử dụng ở câu thơ này?
- Sương chùng chình qua ngõ : Sương như cũng có tâm hồn, chuyển động một cách thong thả, chậm rãi như cố muốn tận hưởng những khoảnh khắc chớm thu đầy quyến rũ.
- Nghệ thuật nhân hoá(chùng chình), từ láy gợi hình, gợi cảm 
GV bình: Không phải là mùi hương của cốm, không phải mùi thơm của hoa cau ngào ngạt, cũng không phải mùi thơm ngan ngát của hoa bưởi, mà là mùi hương dìu dịu của ổi chín phả vào trong gió. Mùi hương ấy gợi cái bất chợt trong cảm nhận, gợi sự vận động nhẹ nhàng của gió, ngoài ra còn gợi lên tình cảm của tác giả vói quê hương nói riêng và của tất cả những người con nông thôn Bắc Việt nói chung.
H: Tại sao trong câu thơ thứ tư tác giả không viết “Ôi mùa thu đã về!” mà lại viết “Hình như thu đã về?” Hình như là loại từ gì?
- “Hình như” thành phần tình thái: thể hiện sự cảm nhận của tác giả có một chú chưa thật rõ ràng, chưa thật chắc chắn vì còn ngỡ ngàng, ngạc nhiên.
H: Các từ “Bỗng” “hình như” muốn diễn tả sự cảm nhận của tác giả như thế nào?
- Cảm xúc bâng khuâng, xao xuyến. Sự cảm nhận của tác giả có một chút chưa thật rõ ràng, chưa thật chắc chắn vì còn ngỡ ngàng, ngạc nhiên. Đúng là cảm xúc của thời điểm chuyển giao.
GV bình: Cũng là sự bất chợt nhận ra cái biến chuyển của mùa thu nhưng với Hữu Thỉnh cái biến chuyển ấy nó ngọt ngào, nhẹ nhàng chứ không ồn ả nóng bỏng như Xuân Diệu 
 “Đây mùa thu tới, mùa thu tới
 Với áo mơ phai dệt lá vàng”
H: Từ các hình ảnh phân tích trên em có cảm nhận gì về tâm hồn nhà thơ trước mùa thu?
Nghệ thuật được sử dụng trong khổ thơ?
HS nhắc lại bài. Ghi bài
GV: Cảm xúc ấy tiếp tục lan tỏa, mở ra trong cái nhìn xa hơn, rộng hơn. Cái nhìn ấy được thể hiện như thế nào,. Chúng ta tt qua khổ thơ thứ 2
HS đọc khổ thơ thứ 2.
GV cho HS xem hình
H: Đất trời sang thu được tác giả phát hiện qua những dấu hiệu nào?
- Sông dềnh dàng
- Chim vội vả. 
- Mây vắt mình sang thu
H: Em hiểu “dềnh dàng” là gì và hình ảnh “chim vội vã”, “có đám mây vắt nửa mình sang thu” là gì?
- Sông dềnh dàng: khi mùa thu sang, nước bắt đầu cạn, chảy chậm lại, 
- những cánh chim: bắt đầu vội vã tìm nơi tránh rét.
- Đám mây vắt nửa mình: một sự liên tưởng thú vị, ngộ nghĩnh, gợi hình ảnh đám mây còn sót lại kéo dài trên bầu trời đã bắt đầu xanh, trong của mùa thu. 
- Nhà thơ đã lấy sự vận động của không gian để miêu tả sự vận động của thời gian.
LT(Suy nghĩ 1 phút): Em hãy bình về hình ảnh: "Có đám ... sang thu"? 
- Tất cả vạn vật đều hối hả, xôn xao khi thu về . Không còn cái gì gay gắt của mùa hè nóng nực , chỉ còn lại một bầu không gian ẩm ướt se lạnh . Một thoáng rối lòng để rồi nhường lại cho thu . Thu vừa chớm đến rất nhẹ , rất dịu , rất êm , mơ hồ như cả đất trời rùng mình thay áo mới. 
- Hữu Thỉnh không tả trời thu " xanh ngắt ... cao " như Nguyễn Khuyến mà chỉ điểm vào bức tranh thu một chút mây vương lại của mùa hè vừa qua ... Một khoảnh khắc giao mùa: Đám mây mùa hạ dịch chuyển dần về mùa thu. Đây là cách cảm nhận không thể độc đáo và tinh tế hơn.
Hoặc: Không biết ở đây là mùa thu lưu luyến mùa hạ hay nhà thơ đang mong chờ mùa thu mà vẫn lưu luyến mùa hạ đây? Điều này thì Hữu Thỉnh thật khác với các nhà thơ khác. Cũng viết về mùa thu, Nguyễn Khuyến viết: “Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt” – có nghĩa là thu của Nguyễn Khuyến đã thực là thu, nó không còn vương vấn chút gì của mùa hè rực lửa. Còn Hữu Thỉnh, ông viết mùa thu nhưng lại là vào lúc giao mùa. Chắc hản phải yêu mùa thu lắm Hữu Thỉnh mới vẽ ra được một bức tranh thu nồng đượm hơi ấm đất trời, nồng đượm hơi ấm quê nhà như thế.
H: Tác giả đã sử dụng các biện pháp nghệ thuật đặc sắc nào để diễn tả sự biến đổi của đất trời lúc sang thu? Nêu tác dụng.
- Nghệ thuật: Nhân hoá, từ láy , đối lập, liên tưởng, tưởng tượng độc đáo.
- Sự cảm nhận tinh tế của tác giả trước cảnh đất trời đang ngả dần sang thu. 
 HS ghi bài. 
GV: Trời đất sang thu còn có sự biến đổi ntn nữa, chúng ta cùng tìm hiểu khổ thơ cuối của văn bản
HS đọc khổ thơ cuối
H: Nhà thơ còn cảm thấy những biến đổi âm thầm nào của tạo vật từ hạ sang thu? 
- Nắng, mưa, sấm: Hiện tượng thiên nhiên đặc trưng của mùa hạ nhưng với độ giảm dần
 -> Thu đến nhưng vẫn còn đó dư âm của mùa hạ.
GV: -Thi sĩ dường như đo đếm được độ đậm nhạt của nắng “vẫn còn bao nhiêu” khối lượng của cơn mưa thu “Đã vơi”.
Câu hỏi thảo luận: Có ý kiến cho rằng, hai câu thơ cuối của bài thơ vừa có tính tả thực vừa mang hàm ý sâu xa. Em có đồng ý với ý kiến đó không? Vì sao?
HS thảo luận tại bàn 2 phút
Đáp án
- Ý nghĩa tả thực: Tiếng sấm gắn với những cơn dông mùa hạ đã bớt đi, hàng cây không còn bị giật mình, bất ngờ bởi tiếng sấm.
- Ý nghĩa ẩn dụ: 
Sấm : những bất thường của cuộc đời , của xã hội trong cuộc sống mỗi người .
 Hàng cây đứng tuổi: tượng trưng cho những con người từng trải , trải qua bao sóng gió cuộc đời
 Hữu Thỉnh muốn nhắn gửi: Con người đã trưởng thành, có tuổi thì càng bản lĩnh, vững vàng hơn trước những biến động bất thường của ngoại cảnh, của cuộc đời.
H: Tác giả sử dụng nghệ thuật đặc sắc nào, qua đó giúp em cảm nhận điều gì?
HS ghi bài.
GV: Bài thơ năm chữ rất giản dị mộc mạc nhưng ý nghĩa sâu sắc, Hữu Thỉnh đã phác họa một bức tranh đẹp về mùa thu với nhiều cảm xúc tinh tế. Đọc thơ Hữu Thỉnh ta càng thấy yêu thiên nhiên hơn, yêu quê hương đất nước hơn. 
Hoạt động 4: Tổng kết
H: Nét nghệ thuật đặc sắc của bài thơ này là gì?
- Hình ảnh trong sáng, giàu sức biểu cảm, gợi suy tưởng. Biện pháp tu từ: ẩn dụ, nhân hoá.Từ láy gợi hình, gợi cảm.
H: Bài thơ đem đến cho em cảm nhận như thế nào về thời điểm giao mùa từ hạ sang thu và về thi sĩ – nhân vật trữ tình trong “Sang thu”?
- Thiên nhiên ở thời điểm giao mùa có những biến chuyển nhẹ nhàng mà rõ rệt.- Nhà thơ có cảm nhận tinh tế, tấm lòng thiết tha, trân trọng vẻ đẹp của quê hương xứ sở cùng với những suy ngẫm sâu lắng về con người, cuộc đời.
Hoạt động 5: Luyện tập(Làm ở nhà)
Hãy hệ thống lại bài học bằng bản đồ tư duy 
I/Tìm hiểu chung
1/Tác giả
-Nguyễn Hữu Thỉnh (1942) – Quê Vĩnh Phúc. 
-Là nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước.
-Thơ trong sáng, sâu lắng, giàu suy tưởng.
2/ Tác phẩm:
- Bài thơ được viết vào gần cuối năm 1977 in lần đầu trên báo Văn nghệ năm 1977. Được tuyển vào tập “Từ chiến hào tới thành phố ”.
III/ Phân tích:
1/ Tín hiệu của mùa thu:
- Sự biến đổi của đất trời nơi làng quê khi mùa thu bắt đầu tới được cảm nhận bằng một tâm bồn nhạy cảm, gắn bó với cuộc sống nơi làng quê.
- Nghệ thuật: sử dụng từ láy, nhân hoá
2/ Quang cảnh đất trời sang thu
- Sử dụng từ láy, nghệ thuật nhân hóa, đối, liên tưởng, tưởng tượng độc đáo. 
- Sự cảm nhận tinh tế của tác giả và vẻ đẹp của sự chuyển mùa từ hạ sang thu. 
3/ Những biến chuyển trong lòng cảnh vật.
- Tả thực: hàng cây không còn bị bất ngờ, giật mình bởi tiếng sấm.
- Ân dụ: con người từng trải thì càng bĩnh tĩnh, vững vàng trước những biến động bất thường của ngoại cảnh, cuộc đời.
=> Suy ngẫm của người đã từng trải.
IV/ Tổng kết:
1/ Nội dung
- Hình ảnh trong sáng, giàu sức biểu cảm, gợi suy tưởng. Biện pháp tu từ: ẩn dụ, nhân hoá.Từ láy gợi hình,gợi cảm.
2/ Nghệ thuật
- Thiên nhiên ở thời điểm giao mùa có những biến chuyển nhẹ nhàng mà rõ rệt.- Nhà thơ có cảm nhận tinh tế, tấm lòng thiết tha, trân trọng vẻ đẹp của quê hương xứ sở cùng với những suy ngẫm sâu lắng về con người, cuộc đời.
V/ Luyện tập.
4/ Củng cố.
GV củng cố bài bằng câu hỏi trắc nghiệm
5/ Dặn dò.
Học bà và chuẩn bị bài mới.
6/ Rút kinh nghiệm.